Tokoh Karya Agung

Biodata peribadi tokoh pengarang karya agung Melayu  dan peranan serta sumbangan mereka dalam perkembangan bahasa dan peradaban Melayu.

1.0       Pengenalan

Menurut Seri Lanang Jaya Hj. Rohani, Abd. Rahman Napiah dan Mohd Rashid Md. Idris (2016:2), Karya Agung ialah karya ulung yang meninggalkan kesan budaya, pemikiran, pandangan dan falsafah hidup yang berkekalan dalam ingatan bersama sesuatu bangsa. Manakala, Karya Agung Melayu adalah karya-karya agung yang ditulis atau dilisankan seperti pepatah, pantun, lipur lara, dan lain-lain lagi dalam bahasa Melayu tanpa mengira kelompok bangsa dan etnik dalam kawasan dunia Melayu, sama ada orang Melayu di Semenanjung Tanah Melayu atau orang Melayu Brunei dan sebagainya yang menghasilkan karya-karya tersebut. Karya Agung Dunia Melayu pula merujuk kepada karya agung di kawasan dunia Melayu yang terdapat dalam bahasa-bahasa serumpun yang lain.

2.0       Biodata Peribadi Tokoh Pengarang Karya Agung Melayu

2.1       Munsyi Abdullah

Munsyi Abdullah terkenal sebagai seorang penulis yang agung dan menjadi Bapa Kesusasteraan Melayu Moden. Munsyi Abdullah atau nama sebenar beliau Abdullah bin Abdul Kadir Munsyi telah dilahirkan pada tahun 1796 di Kampung Masjid atau nama lainnya Kampung Pali, Melaka. Ayahnya berketurunan Arab Yaman, manakala ibunya Salamah berketurunan India.  Beliau seorang yang memiliki banyak ilmu pengetahuan kerana sejak dari kecil bapanya telah mengajaar beliau mengaji al-Quran dan tulisan jawi serta tatabahasa Melayu. Beliau juga turut belajar bahasa Tamil, Hindi dan bahasa Inggeris.

Kemahiran Abdullah dalam banyak bahasa dan kepintaran dalam pelbagai ilmu inilah menyebabkan beliau diberi gelaran “munsyi” yang bermaksud guru ketika berusia 11 tahun. Selain menjadi guru bahasa, Munsyi Abdullah juga pernah menjadi guru agama, penterjemah, wartawan dan jurutulis kepada pemerintah Inggeris. Beliau juga pernah memangku jawatan pengetua di Anglo Chinese College ketika Paderi Thomson pulang bercuti di England. Menurut Hamzah Hamdani (2007), Munsyi Andullah telah menghasilkan dua buah karya yang penting, iaitu Kisah Pelayaran Abdullah (1838) dan Hikayat Abdullah (1849), yang merupakan genre memoir dan tersebar luas melalui alat percetakan. Munsyi Abdullah telah meninggal dunia ketika berusia 58 tahun di Jeddah pada tahun 1854 ketika dalam perjalanan ke Mekah untuk menunaikan fardhu haji.

2.2       Hamzah Fansuri

Hamzah Fansuri  atau nama penuhnya Syeikh Hamzah al-Fansuri merupakan seorang sasterawan dan ulama tasawuf  yang banyak mengetengahkan aspek kerohanian, keilmuan, bahasa, sastera dan falsafah. Menurut Abdul Hadi W.M, (1995), Hamzah Fansuri merupakan seorang cendekiawan, ulama tasawuf, sasterawan dan budayawan terkemuka di Alam Melayu yang hidup antara pertengahan abad ke-16 sehingga awal abad ke-17. Tarikh lahir Hamzah Fansuri secara tepatnya belum dapat ditentukan oleh mana-mana pengkaji sehingga hari ini Hamzah Fansuri telah dilahirkan di sebuah tempat yang disebut Barus atau Fansur. Menurut A. Hasymi dalam dalam Hj. Wan Mohd. Shaghir Abdullah (1996), Fansur adalah satu tempat yang terletak antara Kota Singkel dengan Gosong Telaga atau Aceh Selatan. Terdapat juga pendapat lain yang menyatakan bahawa, Hamzah Fansuri telah dilahirkan di Syahrun Nawi atau Ayuthia di Siam dan kemudian berhijrah serta menetap di Barus.

Hamzah Fansuri telah menuntut ilmu di Aceh dan pernah mengembara ke pelbagai tempat, antaranya ke Banten, Jawa Barat. Beliau juga pernah mengembara ke seluruh Tanah Jawa, Semenanjung Tanah Melayu, India, Parsi, dan Tanah Arab. Beliau memiliki kemahiran dalam pelbagai bidang ilmu misalnya ilmu-ilmu fiqh, tasawuf, falsafah, mantiq, ilmu kalam, sejarah, sastera banyak lagi. Manakala dalam bidang bahasa pula, beliau menguasai dengan baik seluruh sektor ilmu Arabiyah dan fasih berucap menggunakan bahasa tersebut. Beliau juga berkebolehan dalam berbahasa Urdu, Parsi, Melayu dan Jawa. Tarikh dan tempat kewafatan Hamzah fansuri yang tepat juga tidak dapat dibuktikan sehingga kini. Namun, menurut Muhammad Naquib al-Attas, Hamzah Fansuri meninggal dunia pada tahun 1607.

2.3       Raja Ali Haji

Menurut Ismail Hamid (1987:262), Raja Ali Haji atau nama sebenar beliau iaitu Raja Ali Haji Ibni Raja Haji Ahmad dilahirkan pada 1808 M di Pulau Penyengat iaitu sebuah daripada kepulauan Riau dan berasal daripada keturunan orang besar-besar Bugis. Tarikh beliau meninggal dunia menjadi perdebatan kerana tidak dapat dipastikan namun ada pihak yang menyatakan bahawa Raja Ali Haji meninggal dunia pada tahun 1873 di Pulau Penyengat. Beliau merupakan putera kepada Raja Ahmad dan Encik Hamidah binti Panglima Malik Selangor. Raja Ali Haji merupakan ulama serta tokoh sasterawan Melayu yang terkemuka dan terkenal dengan karya beliau iaitu Tuhfat al-Nafis. Menurut Azhar Wahid dan Razali Ayob  (2012:114), karya-karya penulisan Raja Ali Haji merangkumi pelbagai aspek seperti agama, bahasa, sastera, sejarah dan undang-undang. Antara hasil karya beliau yang lain ialah Bustanul-Katibin, Kitab Pengetahuan Bahasa, Kitab Salasilah Melayu dan Bugis, dan beberapa karya syair, karya pantun serta karya undang-undang.

Dalam aspek pendidikan pula, latar belakang pendidikan Raja Ali Haji sewaktu kecil agak kurang jelas. Menurut Sahlan Mohd Saman (1994:111), Raja Ali Haji dikatakan menerima pendidikan tradisional sebagaimana kanak-kanak Islam yang lain iaitu dengan belajar membaca al-Quran dan aspek fardu ain serta diajar oleh bapa beliau sendiri iaitu Raja Ahmad yang juga merupakan seorang intelek pada zamannya. Raja Ali Haji juga memperluas ilmu tentang agama semasa mengikuti ayahnya ke Mekah pada usia 18 tahun. Siti Hawa Hj. Salleh (1987:196) turut menyatakan bahawa Raja Ali Haji merupakan guru agama kerana pernah menjadi guru agama di Pulau Penyengat dan Yamtuan Muda Riau merupakan antara anak murid beliau.

2.4       Tun Seri Lanang

           Tun Ahmad atau lebih dikenali sebagai Tun Seri Lanang telah dilahirkan dalam tahun 1565M di Seluyut, Johor Lama. Di Johor Lama beliau telah dilantik sebagai bendahara kepada dua sultan iaitu Sultan Ali Jalla Abdul Jalil Shah II tahun 1570M hingga 1597M dan Sultan Alauddin Shah III tahun 1597M hingga 1612M. Pada Mei 1612M, Tun Seri Lanang telah menerima titah raja Abdullah atau Yang dipertuan di Hilir untuk mengarang Sulalatus Salatin iaitu semasa Raja Abdullah bersemayam di Pasir Raja atau dikenali Pekan Tua. Semenjak tahun 1613M, Sultan Aceh Darusssalam yang terkenal iaitu Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam (1607-1636M) telah membuat serangan ke atas banyak negeri-negeri Melayu termasuk Johor Lama, Pahang Lama, Perak dan kerajaan-kerajaan lainnya, dibuat sebagai strategi Sultan Iskandar Muda untuk menghambat pengaruh dan kuasa Portugis dari kepulauan Melayu serta meluaskan kepentingan kerajaannya yang besar.

        Antara peristiwa yang telah berlaku ialah  peristiwa Perang Batu Sawar yang melibatkan serangan tentera Aceh ke atas ibukota Kesultanan Johor Lama. Selesai berperang, Sultan Johor iaitu Sultan Alauddin, Raja Abdullah, Bendahara Tun Seri Lanang, panglima serta orang-orang besar Johor telah ditawan dan dibawa balik ke  negeri Aceh. Sultan Johor kemudiannya telah pulang ke Johor sementara Tun Seri Lanang terus tinggal di Aceh sehingga masa kemangkatannya. Pada 1613M sultan Iskandar Muda Mahkota Alam telah melantik Tun Seri Lanang sebagai Uleebalang Kenegerian Samalanga, yang bersifat pemerintah otonomi dalam sebuah jajahan Kesultanan Aceh. Di samping itu, beliau telah dilantik sebagai penasihat kepada tiga sultan Aceh iaitu Sultan Iskandar Muda (1607-1636M), Sultan Iskandar Thani (1636-1641M), dan Sultanah Tajul Alam Safiatuddin Shah (1641-1675M). Di Acheh, Tun Seri Lanang turut digelar Orang Kaya Dato’ Bendahara Seri Paduka Tun Seberang.

        Pada 1659M, Tun Seri Lanang telah meninggal dunia di Samalanga, Aceh dan zuriatnya berterusan menjadi pemeritah otonomi di sana manakala sebahagian zuriatnya kembali ke Johor lalu ditakdirkan menjadi Raja-raja Melayu khususnya di Pahang, Terengganu dan Johor Moden sehingga ke hari ini. Makam Tun Seri Lanang telah dipugar dan dijaga oleh pihak berkuasa di Samalanga dan sentiasa dikunjungi oleh peminat dan pengkaji sejarah, khususnya dari Malaysia dan Indonesia.

3.0       Peranan dan Sumbangan tokoh dalam Bahasa dan Peradaban Melayu

3.1       Munsyi Abdullah

Munsyi Abdullah merupakan seorang tokoh agung Melayu yang banyak memainkan peranan untuk mengembangkan bahasa dan peradaban Melayu dalam penulisannya. Beliau telah dilantik sebagai jurutulis dan penterjemah ketika Stamford Raffles membuat lawatan ke Melaka kali ketiga. Beliau pernah membantu paderi Thomson dan Milne menterjemah kitab Injil ke dalam bahasa Melayu. Semasa menetap di Singapura, beliau tetap meneruskan kerja-kerja utamanya seperti di Anglo-Chinese College di Melaka, iaitu sebagai jurucetak, jurubahasa dan mengajar bahasa Melayu kepada pedagang-pedagang yang berada di Singapura. Hal ini menyebabkan bahasa Melayu lebih berkembang dalam kalangan masyarakat.

Munsyi Abdullah merupakan seorang tokoh yang dianggap Bapa Kesuassteraan Melayu yang memperkenalkan banyak autobiografi dalam penulisan berdasarkan pengalaman beliau sendiri. Melalui penulisan Munsyi Abdullah, pembaca dapat menghayati kehidupan masyarakat Melaka dan Singapura pada abad ke-19 yang terdiri daripada pelbagai bangsa. Beliau juga telah membawa pembaharuan dari segi isi dan bentuk penulisan dengan menggunakan pengalaman dan pemerhatiannya dalam masyarakat dan meninggalkan kisah dongeng dan mitos seperti yang terdapat dalam karya sastera Melayu tradisional lain.

Penulisan Abdullah banyak mengetengahkan kritikan yang tegas terhadap sikap bangsa Melayu yang tidak menghargai bahasanya sendiri. Bahasa Melayu yang merupakan bahasa ibunda masyarakat Melayu itu sendiri dianggap kurang penting dan tidak perlu dipelajari. Beliau berusaha menarik kesedaran bangsa Melayu itu sendiri untuk mencintai bahasa sendiri dengan menunjukkan beliau gigih mempelajari bahasa Melayu walaupun berketurunan Arab-India. Selain itu, beliau juga memperlihatkan kepentingan mempelajari pelbagai bahasa seperti yang beliau pelajari iaitu bahasa Tamil, Hindustan, Arab, Cina dan Inggeris. Dalam aspek peradaban Melayu, beliau juga memperlihatkan unsur nasihat dalam penulisannya yang menasihati orang Melayu dan golongan bangsawan agar berjuang mencari ilmu dan tidak percaya kepada amalan-amalan karut. Beliau menyatakan bahawa manusia dijadikan oleh Allah S.W.T lengkap sempurna iaitu berakal, berfikiran dan berbudi. Oleh yang demikian, bangsa Melayu sepatunya berusaha mencari akal dan fikiran yang mendatangkan faedah (Hamzah Hamdani, 2007: 387).

3.2       Hamzah Fansuri

Hamzah Fansuri merupakan penulis pertama kitab keilmuan dalam bahasa Melayu dan hasil penulisannya ini berjaya mengangkat martabat bahasa Melayu dari sekadar lingua franca menjadi bahasa intelektual dan ekspresi keilmuan yang hebat. Menurut Seri Lanang Jaya Hj. Rohani, Abd.Rahman Napiah dan Mohd Rashid Md. Idris (2016), dalam bidang bahasa, Hamzah Fansuri menjadi orang pertama melahirkan kitab ilmiah bahasa Melayu yang mempertingkatkan darjat bahasa Melayu sebagai sebuah bahasa intelektual dan penting dari aspek penyebaran ilmu dan persuratan.

Hamzah Fansuri turut memberikan sumbangan yang besar dalam peradaban Melayu di rantau ini, terutamanya dalam kebudayaan Islam bangsa Melayu. Dalam bidang kesusasteraan, Hamzah Fansuri mempelopori penulisan puisi-puisi falsafah dan mistik bertemakan Islam. Ketinggian falsafah yang terkandung dalam bait-bait puisinya sangat sukar ditandingi oleh penyair lain. Beliau adalah orang pertama yang memperkenalkan syair empat baris dengan pola rima akhir berbunyi a,a,a,a. Beliau juga berjaya menjadikan dasar-dasar puitika dan estetika melayu semakin mantap dan kukuh.

Karya-karyanya memancarkan kesatuan estetika, kepaduan, keutuhan dan kesejagatan yang membentuk perubahan dan pembangunan dalam bahasa dan peradaban Melayu. secara keseluruhannya, penulisan Hamzah Fansuri adalah untuk mengajak para pembaca karya beliau supaay berfikir ke arah membentuk budi pekerti dan sebagai seorang penyair agama yang bukan sekadar sebagai hiburan semata-mata.

3.3       Raja Ali Haji

Raja Ali Haji banyak memainkan peranan penting dalam perkembangan kesusasteraan dan peradaban Melayu. Beliau banyak memberikan sumbangan dalam bidang intelektual yang berupa hasil karya yang merangkumi pelbagai bidang antaranya bidang keagamaan, sastera, politik, filasat, hukum, ketatanegaraan dan tatabahasa. Contohnya dalam Gurindam Dua Belas, karya ini mengandungi dua belas fasal yang bersangkut paut dengan hal-hal ibadah, tugas ibu bapa dalam mendidik anak, tanggungjawab raja, tanggungjawab anak kepada orang tua, tentang perbuatan yang sia-sia dan sebagainya. Selain itu, beliau juga memainkan peranan besar dalam ilmu nahu melalui Kitab Pengetahuan Bahasa yang dianggap sebagai kamus nahu bahasa Melayu. Menurut Azhar Wahid dan Razali Ayob (2012:116), di samping mengandungi erti perkataan, kitab tersebut juga mengandungi penjelasan terhadap setiap perkataan termasuk huraian nahu bahasa Melayu walaupun berdasarkan kaedah bahasa Arab.

Selain memberikan sumbangan besar dalam perkembangan bahasa, Raja Ali Haji juga memberikan sumbangan dalam bidang sejarah sehinggakan beliau diangkat sebagai pencatat sejarah Nusantara yang pertama iaitu daripada kitab beliau yang berjudul Tuhfat al-Nafis. Menurut Ismail Hamid (1987:263), karya Tuhfat al-Nafis dianggap sebagai karya yang terbesar selepas Sejarah Melayu karangan Tun Seri Lanang. Isi cerita dan gagasan idea buku tersebut menceritakan secara ringkas tentang sejarah Singapura, Melaka dan Johor antara tahun 1677 sehingga 1865 Masihi. Hasil karya beliau yang terulung ini sememangnya antara sumber sejarah terpenting yang menjadi rujukan khususnya pengkaji-pengkaji sejarah dan ketamadunan bangsa Melayu. Hal ini demikian kerana, menurut Seri Lanang Jaya Hj. Rohani et al. (2016:46),  Raja Ali melakukan pembaharuan penting dalam penulisan Tuhfat al-Nafis iaitu meletakkan tarikh pada peristiwa-peristiwa sejarah yang diceritakannya.Raja Ali Haji juga banyak menghasilkan karya yang bercorak syair dan syair tersebut menjadi sumber rujukan ahli-ahli sastera dari dahulu hingga kini. Menurut Sahlan Mohd Saman (1994:112), kedudukan Raja Ali Haji berhubung dengan karya-karyanya bukan sahaja sebagai penyalin atau penyusun tetapi juga sebagai pengarangnya. Antara karya puisi beliau ialah Syair Abdul Muluk, Syair Suluh Pegawai, Syair Siti Sianah. Gurindam Dua Belas dan Syair Sinar Gemala Mastika Alam. 

3.4       Tun Seri Lanang

Peranan Tun Seri Lanang semasa hayatnya ialah beliau telah menjadi bendahara kepada dua Sultan kerajaan Johor Lama. Pada 1570M hingga 1597M, beliau telah menjadi bendahara di bawah pemerintahan Sultan Ali Jalil Shah II manakala pada 1597M hingga 1615M, beliau telah menjadi bendahara di bawah pemerintahan Sultan Alauddin Riayat Shah III. Bendahara Paduka Raja Tun Muhammad atau Tun Seri Lanang merupakan tokoh pengarang dan pujangga yang terkenal dalam penghasilan buku sejarah mahupun panduan adat istiadat dalam peradaban, kebudayaan serta sistem pemerintahan Melayu. Dalam kepengarangannya, beliau, masyarakat terdedah dengan ilmu-ilmu yang mampu mendidik masyarakat memiliki jati diri yang tinggi. Beliau telah bertanggungjawab dengan mengembangkan agama islam di Semenanjung Melayu hingga ke tanah seberang ketika diberi kepercayaan memerintah Samalanga, Aceh, Indonesia pada tahun 1645M. Penyebaran agama Islam telah berlaku dengan luas dalam tempoh pemerintahan beliau di Aceh.

           

            Selepas peristiwa Perang Batu Sawar antara tentera Aceh dengan Kesultanan Johor Lama, Sultan Johor iaitu Sultan Alauddin, Raja Abdullah, Bendahara Tun Seri Lanang, panglima serta orang-orang besar telah ditawan dan dibawa ke Aceh. Selepas ditawan, Sultan Johor pulang ke Johor, manakala Tun Seri Lanang menetap di Aceh dan telah dilantik oleh Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam sebagai Uleebalang Kenegerian Samalangga. Semasa pemerintahan beliau sebagai seorang Uleebalang yang digelar Paduka Raja Samalangga, beliau bersifat pemerintah autonomi dalam sebuah jajahan Kesultanan Aceh dan disenangi oleh Kesultanan Aceh. Semasa Tun Seri Lanang menetap di Aceh, beliau telah mendapat tempat di hati Sultan Aceh. Buktinya, beliau telah dilantik sebagai penasihat kepada tiga orang Sultan Aceh iaitu Sultan Iskandar Muda (1607-1636M), Sultan Iskandar Thani (1636-1641M), dan Sultanah Tajul Alam Safiatuddin Shah (1641-1675M). Semasa di Acheh, Tun Seri Lanang turut digelar Orang Kaya Dato’ Bendahara Seri Paduka Tun Seberang.

            Pada Mei 1612M, Tun Seri Lanang telah menerima titah Raja Abdullah supaya mengarang Sulalatus Salatin. Selepas menerima titah daripada Raja Abdullah, Tun Seri Lanang memulakan penulisan kitab Sulalatus Salatin di Batu Sawar, Kesultanan Johor Lama dalam tahun 1612M. Penulisan kitab Sulalatus Salatin dikarang disebabkan beberapa faktor. Antara faktor penghasilan kitab sulalatus Salatin ialah untuk mengangkat kedudukan dan sejarah silam raja-raja Melaka di samping mengagungkan kebesaran dan kecemerlangan raja-raja dan kerajaan Melaka. Selain itu, Sulalatus Salatin turut dihasilkan dengan tujuan menggambarkan kebesaran sebuah dinasti raja-raja Melayu yang bermula dari zaman Raja Iskandar Syah di awal abad ke-15 hinggalah zaman pemerintahan sultan Alau’d-Din Riayat Syah III di awal abad ke-17. Seterusnya, Sulalatus Salatin juga dihasilkan untuk kegunaan istana(istana centri) dan kegunaan orang-orang bangsawan Melayu sebagai rujukan pada masa akan datang serta dijadikan satu wadah bagi merakamkan kebesaran, ketinggian dan kegemilangan sesebuah negara kota atau kerajaan Melayu seperti kerajaan Pasai dan Singapura selain Melaka. Di samping itu juga, penghasilannya adalah untuk memperlihatkan kepada bangsa lain akan kebesaran bangsa Melayu sendiri.

4.0       Kesimpulan

Empat tokoh agung Melayu yang telah diperbincangkan sememangnya banyak memberikan sumbangan serta peranan mereka dalam perkembangan bahasa dan peradaban Melayu. Sudah terbukti bahawa Munsyi Abdullah, Hamzah Fansuri, Raja Ali Haji dan Tun Seri Lanang telah banyak memberikan sumbangan bukan sahaja dalam bidang bahasa, bahkan merangkumi kehidupan masyarakat Melayu. Karya-karya yang dihasilkan adalah berdasarkan pengalaman dan pemerhatian. Hal inilah yang menjadikan penulisan mereka lebih realistik dan menonjolkan ketokohan sebagai pengarang Melayu yang unggul.

Bibliografi

Abdul Hadi W.M (1995). Hamzah Fansuri: Risalah Tasawuf dan puisi-puisinya. Bandung: Penerbit Mizan.

Azhar Hj. Wahid dan Razali Ayob (2012). Sejarah Bahasa Kesusasteraan dan Kebudayaan Melayu. Tanjung Malim: Universiti Pendidikan Sultan Idris.

Hamzah Hamdani (2007). Hikayat Abdullah. Batu Caves: PTS Fortuna.

Ismail Hamid (1987). Perkembangan Kesusasteraan Melayu Lama. Selangor: Longman Malaysia Sdn. Bhd.

Seri Lanang Jaya Hj. Rohani, Abd. Rahman Napiah dan Mohd Rashid Md. Idris (2016). Karya Agung Melayu. Tanjung Malim: Universiti Pendidikan Sultan Idris.